ჭეშმარიტების ძიებაში
შესავალი
1. განმაახლებლობის აისი
2. განმაახლებლური სქიზმა
3. ძველი და ახალი რწმენა
4. საეკლესიო განახლების შედეგები
5. ძველმართლმადიდებელი მღვდელმთავრის აპოლოგია
6. ახალი თავდასხმები
7. გულწრფელობა
ბოლოთქმა
***
შესავალი
ძველმართლმადიდებლურ ეკლესიას ხშირად ბრალად უყენებენ იმ ფაქტს, რომ არქიეპისკოპოსი ნიკოლა (პოზდნევი) - ადამიანი, ვის მიერაც ღმერთს ენება გაეთავისუფლებინა ძველმართლმადიდებლური ეკლესია მრავალწლიანი ქვრივობისგან და აღედგინა საეპისკოპოსო ხარისხი, თავისი შემოერთების მომენტში ახალმოწესეობრივი ეკლესიის ე. წ. განმაახლებლურ მოძრაობაში იმყოფებოდა. ამიტომაც საკუთარ მოვალეობად მივიჩნევთ, განვმარტოთ მიზეზები, რომელთა გამოც არქიეპ. ნიკოლა განმაახლებლურ მოძრაობაში აღმოჩნდა, რამდენად აქტიური იყო მისი როლი განმაახლებლობაში, და ასევე მოგითხროთ იმის შესახებ, თუ როგორი იყო მისი გზა ძველმართლმადიდებლობისკენ. ეს ყველაფერი, უდავოდ, მნიშვნელოვანია იმათთვის, ვისაც სურს შეიქმნას უფრო სრული და ობიექტური წარმოდგენა, როგორც თვით მეუფე ნიკოლას პიროვნებაზე, ასევე 1923 წელს ძველმართლმადიდებლურ ეკლესიასთან მისი შემოერთების ფაქტზე.
არქიეპისკოპოსი ნიკოლა (პოზდნევი) (1853 - 1934)
1. განმაახლებლობის აისი
ფორმალობისა და უსულგულობის სული, რომელმაც ღმრთისმგმობი მეფის პეტრე I-ის დროიდან შეიპყრო ახალმოწესეობრივი ეკლესია, XX საუკუნისთვის საკმაოდ მძიმე და აუტანელი გახდა მისი მრავალი გულწრფელი მღვდელმსახურისთვის. პოლიტიკური და რელიგიური თავისუფლებების გრიგალმა, რომელიც იმპერატორმა ნიკოლოზ II-მ მიანიჭა რუსეთს 1905-1906 წლებში, გვერდი ვერც საეკლესიო ჩინოვნიკობისა და ბიუროკრატიისგან დაღლილ ახალმოწესეობრივ სამღვდელოებას აუარა. გაბატონებული სარწმუნოების შიგნით სულ უფრო და უფრო გაისმოდა მოწოდება საეკლესიო ყოფიერების ყოვლისმომცველი რეფორმირებისკენ, საეკლესიო მმართველობის დემოკრატიზაციისკენ. მოსკოვის მიტროპოლიტი ვლადიმირი (ბოგოიავლენსკი) ასე ახასიათებს რუსეთის ისტორიის ამ პერიოდს: "არავისთვისაა საიდუმლო, რომ ჩვენ არა მარტო პოლიტიკური, არამედ რელიგიური ბრძოლის დროებაში ვცხოვრობთ" (Владимир (Богоявленский), митрополит. Беседы во дни Страстной седмицы, произнесенные в церкви св. Владимира Московского Епархиального Дома в 1906 году //Московские Церковные ведомости. 1907. № 1. С. 628).
ეკლესიის თემისადმი საზოგადოების ყურადღებას ააქტიურებდნენ 1902-1903 წლების ცნობილი პეტერბურგული რელიგიურ-ფილოსოფიური კრებები, რომელთაც ღმრთისმეძიებელთა მემარცხენე ინტელიგენცია იწვევდა სანკტ-პეტერბურგის სასულიერო აკადემიის რექტორის, ფინეთის ეპისკოპოს სერგის (სტრაგოროდსკი) თავმჯდომარეობით, რომელიც შემდეგ გახდა ახალმოწესეობრივი ეკლესიის პატრიარქი.
1905-1906 წლების პერიოდში სანკტ-პეტერბურგის სამღვდელოთა წარმომადგენლებისა და ერისკაცების ჯგუფმა, მთელ რიგ საგაზეთო და საჟურნალო სტატიებში ჩამოაყალიბა საეკლესიო ცხოვრების განახლების პროგრამის ძირითადი პოზიციები. 1905 წლის 15 მარტს პეტერბურგის მიტროპოლიტ ანტონს (ვლადკოვსკის) დედაქალაქის 32 მღვდლის ("საეკლესიო განახლების კავშირი") სახელით გადაეცა მოხსენებითი წერილი "რუსეთში მართლმადიდებელი ეკლესიის კანონიკური თავისუფლების აღდგენის გადაუდებლობის შესახებ" ("О неотложности восстановления канонической свободы православной церкви в России"). ამ წერილში გაჟღერებული იყო საეკლესიო ცხოვრების საფუძველთა განახლების ამოცანა. მიტროპოლიტმა წერილი კეთილგანწყობით მიიღო, და 1905 წლის 17 მარტს ის გამოქვეყნდა პეტერბურგის სასულიერო აკადემიის ბეჭდვით ორგანოში - "საეკლესიო მაცნე" ("Церковный вестник").
"32 კაციანი ჯგუფი" წერილში ითხოვდა კლირიკოსთა და ერისკაცთა ფართო წარმომადგენლობას მომავალ კრებაზე, და თანაც კლირიკოსებსა და ერისკცათ კრებაზე უნდა მიეღოთ ეპისკოპოსთა თანაბარი უფლებები; წინადადებით გამოდიოდნენ აღედგინათ ეპისკოპოსთა ცოლიანობა, გაეუქმებინათ მონაზვნური მონოპოლია ეკლესიის ხელმძღვანელობის საქმეში, ხაზს უსვამდნენ მონაზვნური დაყუდებულობისა და ასკეზის შეუთავსებლობას მღვდელმთავრის ფუნქციებთან და მოვალეობებთან (Доклад Д. В. Поспеловского (почетного профессора Университета Западного Онтарио) на Шестой международной экуменической конференции по русской духовности. Bose, Italia, 17-19. К. 1998 г.). მოცემულ ტენდენციაში ღიად გამოვლინდა განმაახლებელთა წოდებრივ-პარტიული ინტერესები, მისწრაფება ეპისკოპატისა და მონაზვნობის ხარჯზე თეთრი სამღვდელოებისთვის გაემყარებინათ რაც შეიძლება მეტი უფლება და პრივილეგია.
თუმცა, ნეგატიურ დამოკიდებულებას ეპისკოპატისა და მონაზვნობისადმი გარკვეულწილად ობიექტური წანამძღვრები ჰქონდა. განსწავლულ მონაზვნობას არაფერი ჰქონდა საერთო მონასტრულ მონაზვნობასთან - და კონფლიქტი მათ შორის დროთა განმავლობაში ტრაგიკულ სიმძაფრეს აღწევდა (Г. Фроловский. «Пути русского богословя». Париж, 1937г., с. 340-341). არ არის საიდუმლო ის, რომ სწავლული მონაზვნობის მრავალი წარმომადგენელი ბერულ აღკვეცას იღებდა არა ასკეზისთვის, არამედ კარიერისთვის და ამიტომაც მონაზონთა და მათი წრიდან გამოსულ ეპისკოპოსთა შემდგომ ცხოვრებას არაფერი ჰქონდა საერთო მონაზვნურ მოწოდებასთან, ის ხშირად ამორალური და გარყვნილი იყო, ხოლო სინოდალური ეკლესიის მმართველობის ბიუროკრატიულმა სისტემამ, გარდააქცია რა ეპისკოპოსები დესპოტ-ტირანებად, სამრევლო სამღვდელოებას სრულიად აჰყარა უფლებები ამ ეპისკოპოსთა წინაშე (А. Шмеман, протоиерей. «Исторический путь Православия». Париж: ИМКА-пресс, 1985г., с. 102-118).
მმართველობის მორღვეული სინოდალური სისტემის გადასარჩენად 1905 წლის 27 ივლისს სინოდმა ობერ-პროკურორ პობედონოსცევის ხელმძღვანელობით ყველა ეპარქიის მღვდელმთავარს დაუგზავნა კითხვარები, თუ რამდენად სასურველი იყო რეფორმების ჩატარება ეკლესიაში. მაგრამ ეპისკოპატმა პობედონოსცევის იმედები ვერ გაამართლა. კითხვარების პასუხები საკმაოდ საყურადღებო იყო, თითქმის ყველა მღვდელმთავარი შეშფოთებას გამოთქვამდა იმის გამო, რომ ერისკაცებს ღვთისმსახურება არ ესმოდათ. საჭიროდ მიიჩნევდნენ ლიტურგიკულ რეფორმებს. კერძოდ, მომავალი პატრიარქი, იმ დროს კი ჯერაც არქიეპისკოპოსი ტიხონი (ბელავინი) წუხდა იმაზე, რომ ღვთისმსახურება, რომელიც არქაულ სლავურ ენაზე ტარდებოდა, გაუგებარი იყო და ამიტომ წინადადებით გამოდიოდა მოეხდინათ საღვთისმსახურებო ენის რუსიფიცირება. ხოლო არქიეპისკოპოსი სერგი (სტრაგოროდსკი) პირდაპირ სთავაზობდა სინოდს "მომავალ კრებაზე განეხილა საკითხი საღვთისმსახურებო სლავური ენის გამარტივების შესახებ, ხოლო ადგილობრივი სამრევლოებისთვის, სადაც ამისი სურვილი იქნებოდა, მიეცათ უფლება ღვთისმსახურება მშობლიურ ენაზე ჩაეტარებინათ".
ლიტურგიკული რეფორმების სფეროში არქიეპისკოპოსი ტიხონი და სერგი სინოდს სთავაზობდნენ ღვთისმსახურება შეემოკლებინათ განმეორებების ხარჯზე, კერძოდ, კვერექსების ხარჯზე, დასაშვებად მიიჩნევდნენ მარხვების შემოკლებასაც და სამღვდლო ხარისხის მოხსნისა და მისი აღდგენის პროცედურების გამარტივებას (Доклад Д. В. Поспеловского (почетного профессора Университета Западного Онтарио) на Шестой международной экуменической конференции по русской духовности. Bose, Italia, 17-19. К. 1998г.). ასეთივე სულისკვეთებისა იყო სხვა ეპისკოპოსთა პასუხებიც, რომლებმაც საერთო ჯამში სამი უზარმაზარი ტომი შეადგინა.
1906 წლის 31 მარტს სანკტ-პეტერბურგის სასულიერო კონსისტორიამ დაამტკიცა "საეკლესიო განახლების მოშურნეთა საძმოს" განაწესი. იმ დროს ამ მოძრაობას თანაუგრძნობდა და მასში აქტიურ მონაწილეობას იღებდა მრავალი ცნობილი ადამიანი: სანტკ-პეტერბურგის მიტროპოლიტი ანტონი (ვადკოვსკი), არქიეპისკოპოსები სერგი (სტრაგოროდსკი), ფინეთისა ტიხონი (ბელავინი), ალეუტისა და ჩრდილოეთ-ამერიკისა, მ. სიმეონ შლეევი (ფაქტობრივად ერთმორწმუნეობის ("ედინოვერიეს" – единоверие) სულიერი ლიდერი, არქიმანდრიტი მიხაილ სემენოვი (შემდეგში ბელოკრინიცის იერარქიის კანადის ეპისკოპოსი), მამადიშის ეპისკოპოსი ანდრია უხტომელი თავადი (შემდეგში უფელი რეფორმატორი და ამავდროულად "ჟივოცერკოვნიკების" გულმხურვალე მამხილებელი), ნარვის ეპისკოპოსი ანტონ გრანოვსკი (რომელიც შემდეგ განმაახლებლობის ერთ-ერთი ლიდერი გახდა და სათავეში ჩაუდგა უმაღლეს საეკლესიო სამმართველოს) და მრავალი სხვა.
მოწოდებები საეკლესიო განახლებისკენ გაისმოდა არა მარტო სანკტ-პეტერბურგში, არამედ მოსკოვშიც. 19-ე ს-ის შუაწლებში მიტრ. ფილარეტის (დროზდოვი) მიერ შექმნილი "სასულიერო განათლების მოყვარულთა საზოგადოება" ასევე აქტიურად ჩაერთო განმაახლებლურ მოძრაობაში. აი რას წერს მისი საქმიანობის შესახებ თვითმხილველი და მოვლენათა მონაწილე, მოსკოვის სასულიერო სემინარიის მასწავლებელი და მრავალი წლის განმავლობაში ამ საზოგადოების შეუცვლელი მდივანი ნ. პ. როზანოვი: "რევოლუციის წლებში მართლმადიდებლობისა და თვითმპყრობელობის ამ "ციტადელში", პირდაპირ რომ ვთქვათ, უჩვეულო ამბები ხდებოდა: მოსკოველმა მამაოებმა და კლირიკოსთა დასის სხვა წევრებმა ეპარქიალური სახლის დარბაზი აავსეს არა ღვთისმოსაობითი საუბრებისთვის, რომლისთვისაც იყო ის განკუთვნილი მეუფე მიტროპოლიტის მიერ, არამედ ხმაურიანი საუბრებისთვის საეკლესიო რეფორმაზე, რომელიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული პოლიტიკურ რეფორმებთან... მოსკოვის ეს საეკლესიო რევოლუცია იმ დროს მისი ხელმძღვანელების მიერ მოკრძალებით იწოდა "განმათავისუფლებელ მოძრაობად" (Розанов Н.П. «Второе сословие. Мои воспоминания о жизни московского духовенства в последнее пятидесятилетие перед революцией». Рукопись // ОР РГБ. Ф. 250, к.II, д.1, л. 189).
საშიშროება სხვა რამეშიც იყო. თვით იდეები, რომლებიც საზოგადოების სხდომათა განხილვებში გამოჰქონდათ, საუკუნეობრივი ტრადიციების "გაკიცხვისა" და დამხობის აქ გაბატონებული სული, ამბოხისა და საეკლესიო თავნებობის ატმოსფერო, რომელშიც მიმდინარეობდა მისი შეკრებები, პრესის წყალობით ფართოდ ვრცელდებოდა და შესაძლოა დიდი და ძნელად გამოსასწორებელი გავლენა ჰქონოდა არა მარტო ეპარქიებზე, არამედ მთელ რუსეთზეც (Зосима (Давыдов), епископ Якутский и Ленский. Очерк «Московская церковная революция», или деятельность московского общества любителей духовного просвещения в 1905–1908 годах).
განმაახლებლური ლოზუნგები, რომლებიც მოდური გახდა 1905 წლის შემდეგ, რა თქმა უნდა, მჭიდროდ იყო შეხამებული გამათავისუფლებელ მოძრაობასთან. საეკლესიო განახლების მომხრე მოღვაწენი, მაგალითად, "32 მღვდლის ჩანაწერის" (Записки 32-х) ავტორები, ზოგჯერ ემხრობოდნენ უკდურეს რადიკალურ პარტიას: ასე, მაგალითად, მ. მიხაილ სემიონოვი ეკუთვნოდა სახალხო სოციალისტბს (მან "რუსი ქრისტიან-სოციალისტების პროგრამაც" გამოაქვეყნა), მ. გრიგოლ პეტროვი დაახლოვებული იყო მშრომელებთან, ხოლო II სახელმწიფო დუმას მღვდლები მ. ტიხვინსკის მეთაურობით პირდაპირ სოციალ-დემოკრატიულ წრეებს ემხრობოდნენ (А.Левитин-Краснов, В.Шавров, «Очерки по истории русской церковной смуты», М., 1996г., стр.18). უფის ეპისკოპოსი ანდრია (უხტომსკი) მხარს ესერებს უჭერდა.
როგორც ვხედავთ, მოვლენები, რომლებიც ახალმოწესეთა შორის ხდებოდა 1905-1908 წლებში, წარმოადგენდა სინოდალური ეკლესიის უბედურებას და გამოცდას, რომელიც დროთა განმავლობაში სულ მეტად და მეტად კარგავდა "ჭეშმარიტების მთავარ კრიტერიუმს" - ცხოვრების წმიდა მამებისეულ საფუძვლებს. აქედან გამომდინარე "ფართო და თავისუფალი ხეტიალი" შესაძლებელი გახდა (Феодор (Поздеевский), архимандрит. Разные пути //Мирный труд. Харьков. 1909. №2).
საეკლესიო განმაახლებელთა მოთხოვნები მთლიანობაში ასეთი იყო: დოგმატური, კანონიკური და ლიტურგიკული რეფორმები, "მონარქიულ-იერარქიული დესპოტიზმის" ლიკვიდაცია, საეკლესიო ცხოვრების დემოკრატიზაცია (ერისკაცთა მიერ კლირისა და ეპისკოპატის არჩევნები). ეს ყველაფერი შესაძლებლობას იძლევა შევამჩნიოთ "ძველი საეკლესიო-განმაახლებლური მოძრაობის" (მაგ, "32-თა ჯგუფის") და 20-იანი წლების განმაახლებელთა იდეების მემკვიდრეობა. თავის დროს "ცოცხალი ეკლესია" ("Живая церковь") ღიად აცხადებდა, რომ ის აგრძელებს "32 მღვდლის" და სხვა რევოლუციამდელი საეკლესიო-განმაახლებლური მოძრეობების ხაზს. განსხვავებული იყო მხოლოდ დროის სოციალურ-პოლიტიკური პირობები («Современное обновленчество – протестантизм «восточного обряда», М.: Одигитрия, 1996г., стр. 35).
2. განმაახლებლური სქიზმა
იმისთვის, რათა თვალი მივადევნოთ განმაახლებლური მოძრაობის განვითარებას, რომელიც შემდეგ საეკლესიო განხეთქილებაში გადაიზარდა, მოვლენებს უნდა გადავასწროთ თხუთმეტი წლით და გადავიდეთ საბჭოთა რუსეთში, რომელიც წითელმა ტერორმა მოიცვა.
იმ დროს ქვეყანაში დრამატული მოვლენები ვითარდებოდა. ბოლშევიკების მიერ საეკლესიო ფასეულობების ამოღებასთან დაკავშირებიტ, რომელიც თითქოსდა მოშიმშილე მოსახლეობის დასახმარებლად სჭირდებოდათ, 1922 წლის მარტსა და აპრილში მოხდა მთელი რიგი სისხლიანი შეტაკება მორწმუნეებსა და ე. წ. "პომგოლს" შორის (პომგოლი, რუს: Помгол (помощь голодающим)). ვ. ი. ლენინი პოლიტბიუროსგან ითხოვს სასტიკად ჩაახშონ მორწმუნეთა წინააღმდეგობა, რომელიც მიმართული იყო ტაძრების გაძარცვის წინააღმდეგ: "ამ მიზეზით რეაქციული ბურჟუაზიის წარმომადგენელთა რაც უფრო მეტ რაოდენობას დავხვრეტთ, მით უკეთესი. სწორედ ახლა უნდა ვასწავლოთ ჭკუა ამ პუბლიკას ისე, რომ რამოდენიმე ათწლეულის განმავლობაში რამენაირ წინააღმდეგობაზე ფიქრიც კი ვერ შეძლონ" (Герд Штриккер, «РПЦ в советское время (1917-1991)», М.-«Пропилеи», 1995г., кн.1, стр. 156). იწყება საჩვენებელი სასამართლო პროცესები.
უბრალო მორწმუნეებთან ერთად ძიების ქვეშ ექცევა სრულიად რუსეთის ახალმოწესე პატრიარქი ტიხონი. 1922 წლის 6 მაისიდან პატრიარქი საშინაო პატიმრობაშია. ის იზოლირებული იყო პატარა ორსართულიანი სახლის ერთ-ერთ ოთახში, რომელიც კარიბჭის ზედა ეკლესიის (надвратная церковь) გვერდით მდებარეობდა და უმკაცრესი რეჟიმისა და მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფებოდა. მას ეკრძალებოდა დონის მონასტრის ტაძრების მონახულება, ღვთისმსახურების შესრულება და ოთახებიდან გასვლაც კი, მხოლოდ დღე-ღამეში ერთხელ აძლევდნენ ეზოში გასეირნების უფლებას. პატრიარქთან მისვლა ადამიანთა შეზღუდულ წრეს თუ შეეძლო. ტიხონს აბსოლუტურად არ შეეძლო რაიმე გავლენა მოეხდინა შიდასაეკლესიო ცხოვრებაზე, და ახალმოწესეთა ეკლესია ფაქტობრივად ხელმძღვანელობის გარეშე დარჩა.
პატრიარქი, მის წინააღმდეგ გაშლილ აქციაში ხედავს რა საფრთხეს მთელი საეკლესიო ორგანიზმისთვის, იღებს გადაწყვეტილებას საეკლესიო მმართველობა დროებით ერთ-ერთ უხუცეს იერარქს გადასცეს. 1922 წლის 12 მაისს მან წერილი გაუგზავნა სრულიად რუსეთის ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარეს მ. ი. კალინინს, რომელშიც ინფორმაციას აწვდის მას, რომ "საეკლესიო მართვის უკიდურესად გართულების გამო, რომელიც სამოქალაქო სამართლისადმი ჩემი გადაცემის შედეგად აღმოცენდა, ეკლესიის კეთილდღეობისთვის სასარგებლოდ მიმაჩნია დროებით, კრების მოწვევამდე, საეკლესიო მმართველობის სათავეში დავნიშნო ან იაროსლავის მიტროპოლიტი აღათანგელოზი (პრეობრაჟენსკი), ან კიდევ პეტროგრადელი მიტროპოლიტი ბენიამინი (კაზანსკი)" (М.Е. Губонин, «Акты Святейшего Патриарха Тихона», М.-ПСТБИ, 1994г., стр. 213).
იმავე დღეს პატრიარქი წერს ეპისტოლეს იაროსლავის მიტროპოლიტ აღათანგელოზს (პრეობრაჟენსკის) მისთვის უმაღლესი საეკლესიო ხელისუფლების დროებით გადაცემის თაობაზე: "საეკლესიო მმართველობაში გაჩენილი უკიდურესი სირთულის გამო, რომელიც სამოქალაქო სამართლისადმი ჩემი გადაცემის შედეგად აღმოცენდა, ეკლესიის კეთილდღეობისთვის სასარგებლოდ მიმაჩნია დროებით, კრების მოწვევამდე, დაგნიშნოთ თქვენ, თქვენო მაღალყოვლადუსამღვდელოესობავ, საეკლესიო მმართველობის მეთაურად. ამასთან დაკავშირებით არსებობს სამოქალაქო ხელისუფლების თანხმობა, ამიტომაც კეთილინებეთ დაუყოვნებლივ ჩამობრძანდეთ მოსკოვში" (იქვე, , გვ. 214).
ცოტა ადრე, 1922 წლის 9 მაისს მოსკოვში ჩამოდიან პეტროგრადის განმაახლებელთა ჯგუფის წევრები - დეკ. ალექსანდრე ვვედენსკი, მღვდ. ევგენი ბელკოვი და მეფსალმუნე სტეფან სტადნიკი. როგორც კი გაზეთებიდან შეიტყვეს მოსკოვში მომხდარ მოვლენებთან დაკავშირებით, მთელი ძალები მიმართეს თავიანთ გარშემო ყველა იმ თანამოაზრის შემოსაკრებად, ვინც ოდნავ მაინც თანაუგრძნობდა განმაახლებლურ მოძრაობას. რამოდენიმე დღის განმავლობაში ისინი ატარებენ მრავალრიცხოვან შეხვედრებს და აწარმოებენ ხანგრძლივ მოლაპარაკებებს სხვადასხვა ინსტანციებთან. ერთ-ერთ ასეთ შეხვედრაზე, რომელიც შედგა პეტროგრადის პარტიული ორგანიზაციის ხელმძღვანელ გ. ე. ზინოვიევთან ამ უკანასკნელმა გამოთქვა აზრი, რომ ვვედენსკის ჯგუფი ბოლშევიკებმა თავისუფლად შეიძლება განიხილონ, როგორც შესაძლო საფუძველი მომავალი შეთანხმებისა სახელმწიფოსა და ახალმოწესეობრივ ეკლესიას შორის (Д.В. Поспеловский. «Русская православная церковь в ХХ веке». М.: «Республика», 1995г., с. 67). საბოლოო ჯამში გაერთიანებული სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს ხელმძღვანელ მუშაკ ე. ა. ტუჩკოვთან ერთად, რომლის განმგებლობაში იმყოფებოდა მაშინ საეკლესიო საქმეები, განმაახლებლებმა მოიფიქრეს საეკლესიო ხელისუფლების ხელში ჩაგდების გეგმა.
1922 წლის 12 მაისს ტროიცკის მეტოქიონს (სამონასტრო ეკლესია), სადაც პატიმრობაში იმყოფებოდა პატრიარქი, ავტომობილი მიადგა. მისგან გადმოვიდნენ მღვდლები: ვვედენსკი, კრასნიცკი, ბელკოვი, კალინოვსკი და მეფსალმუნე სტადნიკი. ღამის თორმეტ საათზე დაუპატიჯებელი სტუმრები სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს ორი თანამშრომლის თანხლებით შევიდნენ კაბინეტში, სადაც მათ შეხვდა საწოლიდან ახლად ამდგარი და გაოგნებული პატრიარქი. თუმცა, პატრიარქი მალევე მოვიდა გონს, თავი ხელში აიყვანა, აკურთხა მისდამი წელამდე თაყვანისმცემელი და ხელზე მოამბორე მღვდლები, შესთავაზა დამსხდარიყვნენ და თავაზიანად ჰკითხა, თუ რა იყო მათი მოსვლის მიზეზი. სტუმრები მას წარუდგნენ, როგორც ""ცოცხალი ეკლესიის" პროგრესული სამღვდელოების საინიციატივო ჯგუფი". დაიწყო საუბარი პატრიარქსა და განმაახლებელთა სქიზმის ფუძემდებლებს შორის.
ინიციატორებმა პატრიარქი დაადანაშაულეს იმაში, რომ ის პასუხისმგებელი იყო იმ რეპრესიებისთვის, რომელსაც დაუმორჩილებელ ქრისტიანთა მიმართ იყენებდნენ ბოლშევიკები. ისინი ყოველმხრივ ცდილობდნენ დაემტკიცებინათ პატრიარქისთვის, რომ აუცილებელი იყო საეკლესიო მმართველობისგან მისი გადადგომა ვიდრე კრების მოწვევამდე. საუბრის შედეგად, გარკვეული დაფიქრების შემდეგ, პატრიარქმა ხელი მოაწერა ჩვენს მიერ ზემოთ მოტანილ რეზოლუციას თავისი ძალაუფლების გადაცემის თაობაზე ერთ-ერთი უმაღლესი იერარქისადმი ( А.Левитин-Краснов, В.Шавров, «Очерки по истории русской церковной смуты», М., 1996г., стр.67-69). "მე არ ველტვოდი პატრიარქობას, - განუცხადა ტიხონმა "სამღვდელოების საინიციატივო ჯგუფის" წარმომადგენლებს, - ის მამძიმებს მე, როგორც ჯვარი. მე სიხარულით მივიღებთ, თუკი მომავალი კრება გამათავისუფლებს პატრიარქობისგან, ახლა კი ჩამოვშორდები ეკლესიის მმართველობას და ძალაუფლებას გადავცემ მის იერარქთაგან უპირატესს" (М.Е. Губонин, «Акты Святейшего Патриарха Тихона», М.-ПСТБИ, 1994г., с.212).
ინიციატორები სიხარულით ჩაეჭიდნენ ძალაუფლებაში მოსვლის ამ შესაძლებლობას. მათ იქვე დააფუძნეს თავიანთი უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა, რომლის აღიარებაზე დაუყოვნებლივ იშუამდგომლეს საბჭოთა ხელისუფლების წინაშე, თანაც ისე, რომ არც კი შეუწუხებიათ თავი განეხილათ ეს საკითხი პატრიარქთან. 1922 წლის 16 მაისს მათ წერილი მიწერეს სრულიად რუსეთის აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარეს მ. ი. კალინინს: "წინამდებარე წერილით გაცნობებთ, რომ საეკლესიო ხელისუფლებიდან პატრიარქ ტიხონის გადადგომის გამო, იქმნება უმაღლესი საეკლესიო სამმართველო, რომელიც 2 (15) მაისიდან საკუთარ თავზე იღებს რუსეთში საეკლესიო საქმეთა წარმოების უფლებამოსილებას" (იქვე. გვ. 216). ხელი მოაწერეს: უმაღლესი საეკლესიო სამმართველო - დეკ. ვვედენსკიმ, მღვდ. კალინოვსკიმ, მღვდ. ბელკოვმა და მეფსალმუნე სტადნიკმა.
1922 წლის 18 მაისს პატრიარქ ტიხონს ინიციატორებმა მიართვეს მოხსენებითი ბარათი: "ჩვენ, ქვემოთ ხელმომწერნი, რომელთაც ამხ. კალინინის სახით სახელმწიფო ხელისუფლებისგან გამოვითხოვეთ ნებართვა უმაღლესი საეკლესიო სამმართველოს შექმნის თაობაზე, წინამდებარე წერილით შვილებრივად ვითხოვთ თქვენი უწმინდესობის კურთხევას ამაზე, რათა არ გაგრძელდეს დამღუპველი ვითარება ეკლესიის მმართველობაში. თქვენი ადგილნაცვალი ჩამოსვლისთანავე შეუდგება საკუთარი მოვალეობების აღსრულებას" (იქვე. გვ. 216).
პატრიარქმა უგულებელჰყო საეკლესიო ავანტიურისტების განცხადება მათ მიერ უმაღლესი საეკლესიო სამმართველოს დაფუძნებაზე. მისი რეზოლუცია "პროგრესული სამღვდელოების საინიციატივო ჯგუფის" მოხსენებით ბარათზე ასეთი იყო: "დაევალოს ქვემოთდასახელებულ პირებს, მოსკოვში ჩამოსვლისთანავე მიიღონ მაღალყოვლადუსამღვდელოესი აღათანგელოზი (პრეობრაჟენსკი) და გადასცენ მას სასინოდო საქმეები" (იქვე. გვ. 217).
მაგრამ, მიიღო რა გადაწყვეტილება უმაღლესი საეკლესი ძალაუფლება გადაეცა მიტრ. აღათანგელოზისადმი, პატრ. ტიხონს მაშინ არ შეეძლო ევარაუდა, რომ მიტრ. აღათანგელოზსაც დააპატიმრებდნენ. მიუხედავად ამისა, ეს მოხდა, მიტრ. აღათანგელოზმა ვერ შეძლო მიეღო ახალმოწესეობრივი ეკლესიის მმართველობა, რის გამოც წინდახედულად იზრუნა სახელმწიფო პოლიტიკურმა სამმართველომ. ამ ყველაფერმა საბაბი მისცა განმაახლებელ ავანტიურისტებს მთელი ახალმოწესეობისთვის გამოეცხადებინათ თავიანთი მეთაურობის შესახებ.
უმაღლესი საეკლესიო სამმართველო დაბინავდა ყოფილ საპატრიარქო პალატში, ტროიცკის მეტოქიონში და ეპარქიებს თავისი 56 უფლებამოსილი პირი დაუგზავნა.
მაისის დამფუძნებელ კრებაზე განმაახლებლებმა გამოაცხადეს თავიანთი ე. წ. "ცოცხალი ეკლესიის" შექმნის შესახებ და აირჩიეს მისი ცენტრალური კომიტეტი ვ. კრასნიცკის მეთაურობით. ამის შემდეგ უმაღლესმა საეკლესიო სამმართველომ "პატივი აჰყარა" მთელ რიგ მღვდელმთავრებს, რომლებიც ცნობილნი იყვნენ თავიანთი ლოიალურობით პატრიარქისადმი.
ამრიგად, 1922 წლის მაისში მოხდა საეკლესიო განხეთქილება, რომელმაც ისტორიაში - განმაახლებლურის სახელწოდება მიიღო.
3. ძველი და ახალი რწმენა
განმაახლებლური მოძრაობა, რომელიც მრავალთათვის მომხიბლავ რეფორმატორულ იდეას ატარებდა, ბოლშევიკებმა ახალმოწესეთა ეკლესიაში განხეთქილების მოსაწყობად გამოიყენეს. მთავარი ფსონი დადებულ იქნა განმაახლებელთა წინააღმდეგობაზე საეკლესიო იერარქიასთან. განხეთქილების გაჩაღებაში განსაკუთრებული როლი მიეკუთვნა სახელმწიფო პოლიტიკურ სამმართველოს. მან მარჯვედ აიტაცა რეფორმაციის იდეა იაფფასიან ეკლესიაზე და მოახდინა მისი ვულგარიზება "მშრომელი ხალხის ინტერესებში". სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველო თავის უმთავრეს ამოცანად ისახავდა "საეკლესიო ჯგუფთა განხეთქილების გაღრმავებას და მათში სრული შეურიგებლობის შექმნას კანონიკურ და დოგმატურ მიმართებაში, რათა ახალი ეკლესია არ ყოფილიყო შეკრული ერთიან, მჭიდრო ორგანიზაციად" (Н.Н. Покровский, С.Г. Петров, "Архивы Кремля. Политбюро и Церковь 1922-1925", М.- РОССПЭН, 1997г., кн. 1, стр. 9).
შემდეგში გამოყენებული განმაახლებლური მოძრაობა არასაჭიროების გამო გადაგდებულ უნდა ყოფილიყო. ამის შესახებ ჯერ კიდევ 1921 წლის დეკემბერში განაცხადა სრულიად რუსეთის საგანგებო კომისიის თავმჯდომარემ ფ. ე. ძერჟინსკიმ: "ეკლესია ინგრევა, ამიტომ ჩვენ მათ უნდა დავეხმაროთ ამაში, ოღონდ არავითარ შემთხვევაში არ ავაღორძინოთ იგი განმაახლებლური ფორმით... ჩვენი ფსონი კომუნიზმზეა, და არა რელიგიაზე" (Там же, стр. 51). და მართლაც, სახელმწიფო ბრძოლამ "ბნელეთის მოციქულებთან" ვერ იხსნა ლოიალური განმაახლებლები 1930-იანი წლების მეორე ნახევრის მასობრივი რეპრესიებისგან. მაშინ ნადგურდებოდნენ ყველანი: მემარცხენეებიც და მემარჯვენეებიც. დიდი სამამულო ომის დაწყებისთვის ეპარქიებში სულ 1-დან 3 განმაახლებლურ ტაძრამდე რჩებოდა. ეს იყო განმაახლებლობის დაისი, რომელმაც, ფაქტობრივად, 1946 წელს თავისი მთავარი იდეოლოგისა და სულისჩამდგმელის, "მოსკოვისა და საბჭოთა კავშირის მართლმადიდებელ ეკლესიათა უწმიდესი და უნეტარესი პირველიერარქის", ალექსანდრე ვვედენსკის გარდაცვალებით სრულიად შეწყვიტა თავისი არსებობა.
მაგრამ მაშინ, 20-იანი წლების დასაწყისში, ბოლშევიკებმა განმაახლებლებზე დაამყარეს მთელი ძალისხმევა რელიგიის, როგორც ასეთის, დისკრედიტაციის საქმეში.
ძალაუფლებიდან პატრიარქ ტიხონის ჩამოცილებისა და უმაღლესი საეკლესიო სამმართველოს შექმნის შემდეგ განმაახლებლებმა მძაფრი საქმიანობა გააჩაღეს, დაიპყრეს ძალაუფლება ცენტრში და ეპარქიალურ სამმართველოებში. 1922 წლის 29 მაისს მოსკოვში მოწვეულ იქნა "ცოცხალი ეკლესიის" დამფუძნებელი კრება, რომელიც ღიად აცხადებდა თავის რეფორმატორულ პროექტებს და ძირითადად საეკლესიო ცხოვრების ყველა მხარის გადასინჯვას ითხოვდა.
მოსკოვსა და პეტროგრადში თითქმის ყოველდღიურად ეწყობოდა მიტინგები გამოჩენილი განმაახლებელი მოღვაწის მონაწილეობით. განმაახლებლური პროპაგანდის მთავარ ამოცანას წარმოადგენდა საკუთარი წარმომავლობის "კანონიკურობის" დამტკიცება, და იმ აზრის დამყარება, რომ უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა ჩამოყალიბებული იყო პატრიარქის კურთხევით, რომელმაც მოიხსნა თავისი უფლება-მოვალეობანი. ეს ყველაფერი ხელს უწყობდა იმას, რომ განმაახლებლებს გარკვეული დროის განმავლობაში მრევლის მნიშვნელოვანი რაოდენობა ჰყავდათ, მითუმეტეს, რომ განმაახლებლური ეკლესია ბოლშევიკთა ყოველგვარი მხარდაჭერით სარგებლობდა თვით ტაძართა უმრავლესობის გადაცემამდე (Герд Штриккер. "Русская православная церковь в советское время (1917-1991)", М.: "Пропилеи", 1995г., кн. 1, стр. 186).
1923 წლის სექტემბერში განმაახლებლებმა, რომელთაც სურდათ მიეღოთ ადგილობრივ ახალმოწესეობრივ ეკლესიათა აღიარება და მათი მხარდაჭერა, ყველა აღმოსავლელ პატრიარქს მიმართეს ეპისტოლეთი რომელშიც ყველა უბედურებაზე, რაც კი ახალმოწესეობას თავს დაატყდა საბჭოთა რუსეთში, პასუხისმგებლობა პატრიარქ ტიხონს დააკისრეს, საკუთარ თავს კი უწოდეს "მესაჭეები", რომლებმაც მტკიცედ იპყრეს საეკლესიო საჭე საკუთარ ხელებში (იქვე, გვ. 208-209).
აღმოსავლეთში განმაახლებლებისადმი სხვადასხვანაირი დამოკიდებულება ჰქონდათ, თუკი იერუსალიმის საპატრიარქოში უარი თქვეს კანონიკურ საეკლესიო ხელისუფლებად მათ აღიარებაზე, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში პირიქით, განმაახლებლებმა სრული გაგება და მხარდაჭერა ჰპოვეს.
საქმე იმაშია, რომ 1920-იანი წლების დასაწყისში განმაახლებლური რევოლუცია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოშიც დაიწყო. პატრიარქთა პოლიტიკა მკვეთრად შეიცვალა და დასცილდა მართლმადიდებლურ ტრადიციას. განსაკუთრებული სიმძაფრით ეს გამოვლინდა პატრ. მელეტის (მეტაქსაკისი) (1923-1924 წწ.) მმართველობის წლებში, რომელიც საეკლესიო ცხოვრებაში რადიკალური სიახლეების დანერგვის მომხრე იყო, იმის მსგავსი სიახლეებისა, რაც რუს განმაახლებლებს შემოჰქონდათ თავიანთ ქვეყანაში.
ასე, მაგალითად, 1923 წლის მაის-ივლისში პატრიარქმა მელეტიმ კონსტანტინოპოლში მოიწვია ე. წ. "სრულიად მართლმადიდებლური კრება". ამ "კრებაზე" სულ ათზე ცოტათი მეტი ადამიანი შეიკრიბა, თანაც არც ერთი მათგანი არ წარმოადგენდა სხვა რომელიმე ოფიციალურ საპატრიარქოს. "კრებამ" შეცვალა იულიანური კალენდარი გრიგორიანულით, დააწესა პასქალიის შეცვლა, რომელიც I მსოფლიო კრების დადგენილებით სამუდამოდ არის დაწესებული, შემოიტანა არაკანონიკური ჯვრისწერა (ქორწინება), სასულიერო პირთა მეორედ ქორწინება და დაუშვა მთელი რიგი სხვა გარდაქმნები. ბუნებრივია, რომ პატრიარქ მელეტისთვის ხელსაყრელი იყო ის ფაქტი, რომ რუსეთში განმტკიცდა განმაახლებლური "ცოცხალი ეკლესია", რომელსაც პროგრამაში ჰქონდა მოდერნისტული რეფორმა, მსგავსი იმისა, რასაც ატარებდა თვით მელეტი (Дмитрий Сафонов. Статья "Святейший патриарх Тихон и Константинопольский патриархат").
დაუფარავი გულაჩუყებით და აღფრთოვანებით მადლობდნენ განმაახლებლები მელეტის მათდამი მისი კეთილგანწყობისთვის: "სინოდი გულწრფელი და საუკეთესოსურვილებით იხსენებს მორალურ მხარდაჭერას, რომელიც თქვენმა უნეტარესობამ გაგვიწია... შემოხვედით რა ჩვენთან ურთიერთობაში, როგორც რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთადერთ მმართველ ორგანოსთან " (Bishop PHOTIUS. The 70-th Anniversary of the Pan-Orthodox Congress in Constantinople // Orthodox Life. № 1. 1994. P. 42).
მთელი რიგი წლების განმავლობაში ბერძნებს ურთიერთობა ჰქონდათ "ცოცხალ ეკლესიასთან", ის შეწყდა მხოლოდ 1929 წელს.
აი ასეთი ინტრიგების, მოტყუების, მოსყიდვების და შანტაჟის წყალობით, საბჭოთა ხელისუფლების დახმარებით უმაღლესმა საეკლესიო სამმართველომ გააფართოვა თავისი გავლენა მთელ ქვეყანასა და უცხოეთში.
განმაახლებელთა პოზიციები ძლიერდებოდა კიდევ მით, რომ 1922 წლის 03(16) ივნისს ახალმოწესეობრივი ეკლესიის სამმა იერარქმა - სერგიმ (სტრაგოროდსკი), ვლადიმირის მიტროპოლიტმა ევდოკიმემ (მეშჩერსკი) და ნიჟეგოროდის არქიეპისკოპოსმა სერაფიმემ (მეშჩერიაკოვი) მიმართეს ყველა ახალმოწესეს მოწოდებით კანონიკურად ეღიარებინათ უმაღლესი საეკლესიო სამმართველო:
"ჩვენ, სერგი, ვლადიმირისა და შუიის მიტროპოლიტი, ევდოკიმე, ნიჟეგოროდისა და არზამასის არქიეპისკოპოსი და სერაფიმე, კოსტრომისა და გალიჩის არქიეპისკოპოსი, განვიხილეთ რა უმაღლესი საეკლესიო სამმართველოს პლატფორმა და კანონიკური რჯულიერება მართვისა, ვაცხადებთ, რომ მთლიანად ვიზიარებთ საეკლესიო სამმართველოს ღონისძიებებს, მივიჩნევთ მას ერთადერთ კანონიკურად რჯულიერ უმაღლეს საეკლესიო ხელისუფლებად და ყველა განკარგულებას, რომელიც მისგან მოდის, სრულიად კანონიკურად და სავალდებულოდ ვაღიარებთ. ჩვენ მოვუწოდებთ ყველა ჭეშმარიტ მოძღვარს და ეკლესიის მორწმუნე შვილებს მიჰბაძონ ჩვენს მაგალითს, როგორც ჩვენდამი, ასევე სხვა ეპარქიებისადმი მონდობილ წევრებს" (М.Е. Губонин, "Акты Святейшего Патриарха Тихона", М.-ПСТБИ, 1994г., стр. 218-219).
ამ ე. წ. "სამთა მემორანდუმმა" კრიტიკულ მომენტში გამანადგურებელი ზემოქმედება მოახდინა ახალმოწესეთა ეკლესიის ერთობაზე. საკუთრივ რომ ითქვას, სწორედ სამ ყველაზე ავტორიტეტული მღვდელმთავრის მოწმობა ითამაშა უდიდესი როლი, თუ გადამწყვეტი არა, მთელ რუსეთში განმაახლებლური გავლენის გავრცელების საქმეში, რადგან მრავალი ეპისკოპოსი აღიარებდა უმაღლეს საეკლესიო მმართველობას, მარტოდენ მემორანდუმის ავტორთა მოწოდების გამო. ამის შესახებ საკმაოდ ხატოვნად წერდა იმ მოვლენათა თანამედროვე მიტრ. მანუილი (ლემეშევსკი): "ჩვენ უფლება არ გვაქვს ისტორიას დავუმალოთ ის სევდიანი და გამაოგნებელი განდგომა რუსეთის ეკლესიის ერთობისგან, რომელსაც ადგილი ჰქონდა მასობრივი მასშტაბით ჟურნალ "Живая Церковь"-ში ("ცოცხალ ეკლესიაში") სამი ცნობილი მღვდელმთავრის მოწოდების გამოქვეყნების შემდეგ.
მღვდელმთავართაგან და სამღვდელოთაგან მრავალი მიამიტურად და გულწრფელად ამბობდა: "თუკი ბრძენმა სერგიმ შესაძლებლად აღიარა დაქვემდებარებოდა უმაღლეს საეკლესიო მმართველობას, მაშინ ნათელია, რომ ჩვენც მის მაგალითს უნდა მივბაძოთ" (Лев Регельсон. "Трагедия русской церкви: 1917-1945 гг.").
ეს იყო განმაახლებელთა "ოქროს საათი". უმოკლეს ვადაში განმაახლებლური უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა აღიარებულ იქნა ახალმოწესე მღვდელმთავართა უმრავლესობის მიერ, უფრო ზუსტად მმართველი 97 მღვდელმთავრიდან უმაღლესი საეკლესიო მმართველობის აღიარებაზე უარი თქვა მხოლოდ 36-მა.
უპირობოდ და უსიტყვოდ განმაახლებლური უმაღლესი საეკლესიო მმართველობის ამღიარებელთა შორის იყო ისეთი თვალსაჩინო ახალმოწესე მღვდელმთავარი, როგორიცაა იამბურგის ეპისკოპოსი ალექსი (სიმანსკი), მომავალი პატრიარქი ალექსი I. თავისი მდგომარეობის შენარჩუნების მიზნით (ის იყო პეტროგრადის ეპარქიის მმართველი - მიტრ. ბენიამინის დაპატიმრების შემდეგ), მან ხელისუფალთა დაჟინებული მოთხოვნით გაამართლა დეკანოზი ა. ვვედენსკი, რომელიც თვით მიტროპოლიტმა ბენიამინმა ეკლესიიდან მოიკვეთა.
23 მაისს/4 ივნისს ეპ. ალექსიმ გამოსცა ეპისტოლე, რომელშიც, კერძოდ, ნათქვამი იყო: "მე, მოვუწოდე რა უფალს და მის ზეციურ შეწევნას, მქონდა რა თანხმობა უმაღლესი საეკლესიო მმართველობისგან, და უფლება მემკვიდრეობით მიღებული ძალაუფლებისგან, მეუფე მიტროპოლიტისგან გადმომეცა, ასევე ვიღებ რა მხედველობაში საქმის ყოველგვარ ვითარებას, ძალდაკარგულად მივიჩნევ მიტრ. ბენიამინის დადგენილებას დეკ. ა. ვვედენსკისა და მეუფე მიტროპოლიტის ეპისტოლეში ნახსენებ სხვა პირთა არაკანონზომიერი ქმედებების შესახებ, და მათთან ურთიერთობას ეკლესიასთან აღდგენილად ვაცხადებ" (იქვე). ამ ეპისტოლემ, ისევე როგორც "სამთა მემორანდუმმა" თავის საქმე გააკეთა და განმაახლებლებს გზა გაუკვალა...
გარდა ამისა უმაღლესი საეკლესიო მმართველობის კანონიკურობა, როგორც უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, აღიარეს ადგილობრივი ახალმოწესეობრივი ეკლესიების მეთაურებმაც - კონსტანტინოპოლის და ალექსანდრიის პატრიარქებმა (А.Левитин-Краснов, В.Шавров, "Очерки по истории русской церковной смуты", М., 1996г., стр. 118).
1922 წლის ივლისის მიწურულს უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა აღიარა ბალაშოვის ეპისკოპოსმა ნიკოლამ (პოზდნევი). პატრიარქების დაპატიმრებამ მეუფე ნიკოლაში დიდი მშფოთვარება გამოიწვია, თუმცა ისევე, როგორც სხვა მრავალ პროვინციელ მღვდელმთავარზე.
როგორც მრავალი მათგანი, მეუფე ნიკოლაც იმედოვნებდა, რომ სტიქიურად, პატრიარქის თანხმობით ჩამოყალიბებული (როგორც განმაახლებლები აცხადებდნენ), შორეულ მოსკოვში არსებული და ახალმოწესეობის თვალსაჩინო ლიდერების მიერ აღიარებული უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა იხსნიდა ეკლესიის მდგომარეობას და მის სტრუქტურულ რღვევას არ დაუშვებდა. ვერც მეუფე ნიკოლა, ვერც სხვა მღვდელმთავრები მაშინ სხვა ალტერნატივას ვერ ხედავდნენ: უმაღლესი საეკლესიო მმართველობის გარდა მაშინ სხვა ადმინისტრაციული ცენტრი არ არსბობდა, ხოლო ცხოვრება ადმინისტრაციის გარეშე წარმოუდგენელი და შეუძლებელი ჩანდა.
რადგან გულწრფელად ფიქრობდა, რომ უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა წარმოადგენდა საეკლესიო მმართველობის კანონიკურ ორგანოს მეუფე ნიკოლამ თავის ეპარქიაში გამოსცა განკარგულება იმის შესახებ, რომ "სამრევლო ეკლესიების კოლექტივთა საბჭოების ყველა წევრი, ვინც არ აღიარებს უმაღლეს საეკლესიო მმართველობას, ასევე სარატოვის ეპარქიალურ მმართველობას განიკვეთებიან საეკლესიო თანაზიარობისგან და გაირიცხებიან მართლმადიდებელ ქრისტიანთა სიებიდან, ვიდრე არ შეინანებენ, ამიტომაც მათ არა აქვთ კოლექტივთა საბჭოების წევრობის უფლება" (Н. Н. Покровский, С.Г. Петров, "Архивы Кремля. Политбюро и Церковь 1922-1925", М.- РОССПЭН, 1997г., кн.2, стр. 328-329).
დასაძრახია თუ არა მეუფეს საქციელი, თუკი მხედველობაში მივიღებთ იმ ისტორიულ ვითარებას, რომელშიც ის აღსრულდა? რთულია ამაზე სამართლიანი მსჯავრის გამოტანა, მაგრამ ჩვენ ეს არც გვჭირდება, რადგან კარგად თქვეს 1924 წლის კრებაზე ჩვენმა წინაპრებმა: "ეს სინდისის საკითხია და ჩვენ არ გვაინტერესებს". გარდა ამისა, იმ მომენტისთვის უმაღლესი საეკლესიო მმართველობის ამღიარებელი არქიეპისკოპოსი ნიკოლა (პოზდნევი) იმყოფებოდა ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის საზღვრებს მიღმა, თუმცა, როგორც ის იერარქები, რომელთაც უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა არ უცვნიათ. და მაინც უნდა შევნიშნოთ, რომ მეუფე ნიკოლას მონაწილეობა განმაახლებლურ მოძრაობაში საკმაოდ მოკლე იყო (ერთი წელი) და ფაქტიურად ფორმალური. ის არ იყო დაქორწინებული განმაახლებელ მღვდელმთავართა მსგავსად და არ უარუყვია ბერ-მონაზვნური აღთქმები. ისტორიამ არ იცის ფაქტი, რომელიც ილაპარაკებდა იმაზე, რომ მეუფეს განმაახლებლურ მოძრაობაში ეპყრა რაიმე სახის აქტიური პოზიცია, ის უფრო პასიური დამკვირვებელი იყო, ხოლო განმაახლებლობის ხელმძღვანელი სარატოვის ეპარქიაში ნიკოლოზ რუსანოვი და სერგი ლედოვსკი გახლდათ. სწორედ ამ ბატონთა ხელმოწერები ფიგურირებს იმ დროის მრავალ განმაახლებლურ დოკუმენტზე. ხოლო მეუფე ნიკოლა, როგორც უკვე ვთქვით, განმაახლებლურ ცხოვრებაში პრაქტიკულად არანაირ მონაწილეობას არ იღებდა.
მთელი თანაგრძნობა განმაახლებელთადმი დადიოდა მხოლოდ საეკლესიო მმართველობის დემოკრატიზაციის საკითხამდე ადრინდელი ეკლესიის სულისკვეთებით, თავისი აზრი ამ საკითხთან დაკავშირებით მეოფემ მკაფიოდ გამოთქვა 1924 წლის მაისს ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის მოსკოვის კრებაზე:
"ჭეშმარიტ ძველმართლმადიდებელთა ეკლესიამ თავის მმართველობაში არ უნდა დაუშვას დესპოტიზმი, ძალაუფლების ჩაგდება მისი მოციქულებრივი მემკვიდრეების, ანუ ეპისკოპოსების ხელში, როგორც ეს გააკეთა რომის პაპმა. მითუმეტეს ძველმოწესეობრივი ძველმართლმადიდებლური ეკლესია ხელში არ უნდა ეძლეოდეს ერისკაცთ, თავის მოკრძალებულ და მორჩილ შვილებს... ის უნდა ხელმძღვანელობდეს რწმენის იმ დოგმატური ჭეშმარიტებებით, რომლებიც ჩვენმა უფალმა იესუ ქრისტემ გვასწავლა თავის სახარებისეულ სწავლებაში და იმ კანონიკური განწესებებით, რომლებიც სულიწმიდის შთაგონებით განსაზღვრეს წმიდა მამებმა" (Труды Всеросс. Соборов старообрядцев, приемлющих священство от Греко-российской церкви. Московского за 1924 год. Хвалынского за 1925 г., Хвалынск, 1925г., стр. 24).
თუმცა, მოდი, ვნახოთ როგორ ვითარდებოდა მოვლენები ახალმოწესეობაში, უმაღლესი საეკლესიო მმართველობის დაფუძნების შემდეგ...
1923 წლის 29 აპრილს მოსკოვში გაიხსნა 1-ლი განმაახლებლური კრება, რომელსაც მათ "სრულიად რუსეთის მეორე ადგილობრივი" კრება უწოდეს. რადგან ბოლშევიკებმა ისე მალე ვერ მოახერხეს ტიხონისეული ეკლესიის განადგურება, როგორც ისინი იმედოვნებდნენ, ამ განმაახლებლური კრების დანიშვნა უფრო განმაახლებელთა გაერთიანებას ისახავდა მიზნად, ვიდრე ერთმანეთზე გადაკიდებას. ტუჩკოვმა მოახერხა თითქმის ხუთასამდე დელეგატის ერთობის უზრუნველყოფა პატრიარქ ტიხონის წინააღმდეგ ყველაზე მძაფრი ზომების მიღებაში და უთანხმოება ყოველივე დანარჩენში. კრებამ პატრიარქი პატივაყრილად გამოაცხადა, წაართვა მღვდლობა და მონაზვნობაც კი "პირველყოფილ საერო მდგომარეობაში" დაბრუნებით; თვით 1917-1918 წლების კრების მიერ პატრიარქობის ინსტიტუტის აღდგენა განმაახლებლებმა "კონტრრევოლუციურ აქტად" გამოაცხადეს. ამის გარდა კრებამ მიიღო ახალ სტილზე გადასვლის დადგენილება, გასცა ნებართვა მღვდელმსახურთა მეორედ ქორწინებასა და ცოლიან ეპისკოპატზე, ასევე განკვეთა კარლოვაცის სამღვდელოება.
სკანდალურმა ეპისკოპსმა არქიეპისკოპოს ნიკოლაზე დამთრგუნველი შთაბეჭდილება დატოვა. მეუფე სრულიად განიხიბლა როგორც განმაახლებლობაში, ისევე საერთოდ ახალმოწესეობაში. მისი თქმით, მას ამისკენ უბიძგა უსასრულო "განხეთქილებებმა და უთანხმოებებმა, რომლითაც ცხოვრობენ და საქმიანობენ საპატრიარქოს მომხრეები და ცოცხალმეეკლესიენი რუსეთის გაბატონებულ ეკლესიაში" (იქვე, გვ. 23). 1923 წლის ზაფხულში მეუფემ მოლაპარაკებები დაიწყო ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის წარმომადგენლებთან მისი შესაძლო მიერთების შესახებ, დაიწყო მისი ისტორიის, საეკლესიო და საზოგადოებრივი პოზიციის შესწავლა.
ამასთან მოხდა ის, რასაც განმაახლებლები არანაირად ელოდნენ, მსოფლიო საზოგადოების პროტესტის გავლენით 1923 წლის 25 ივნისს პატრიარქი პატიმრობიდან გათავისუფლებულ იქნა. ამას მოჰყვა საპატრიარქო ეკლესიაში სასულიერო დასისა და ტაძრების ლავისებრი დაბრუნება. პანიკაში მყოფმა განმაახლებლებმა მოიწვიეს საგანგებო ყრილობა, რომელზეც: უმაღლეს საეკლესიო მმართველობას სახელი გადაარქვეს და შეარქვეს "რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდი", და კვლავ იულიანურ კალენდარს დაუბრუნდნენ.
1923 წლის ივლისში გაზეთ "Дни"-ს ("დღეები") 184-ე ნომერში, რომელიც გამოიცემობა პარიზში ა. ფ. კერენსკის მიერ, განთავსდა პატრიარქ ტიხონის მიმართვა, რომელიც 1922 წლის 6 დეკემბრით იყო დათარიღებული, და რომელშიც მან უმაღლესი საეკლესი მმართველობა ანათემას გადასცა, რაც, უდავოდ, ჩვენთვის საკმაოდ მნიშვნელოვანი ფაქტი იქნებოდა, მოემული მიმართვა ყალბი რომ არ ყოფილიყო, რადგან 1923 წლის 27.06 (10.07)-ში, პატიმრობიდან თავისი გათავისუფლების შემდეგ ტიხონმა სულ სხვა მიმართვა გაასაჯაროვა: "უცხოურ გაზეთში "Дни" ("დღეები"), 10 ივლისის 184-ე ნომერში დაბეჭდილია მიმართვა, რომელიც თითქოსდა ჩემგან მომდინარეობს და ეხება ჩვენს დამოკიდებულებას უმაღლეს საეკლესიო მმართველობას... წინამდებარე მიმართვით ვაცხადებ, რომ ასეთი მიმართვა მე არ დამიწერია და, რომ ის წარმოადგენს ნაყალბევს და ჩვენს შეხედულებასთან შეუსაბამოს" (М.Е. Губонин, "Акты Святейшего Патриарха Тихона", М.-ПСТБИ, 1994г., стр. 287-288).
ამავდროულად, პატრიარქმა ტიხონმა აუცილებლად ჩათვალა შეეტანა სიცხადე ავადსახსენებელი უმაღლესი საეკლესიო მმართველობის წარმომავლობის ისტორიაში. კერძოდ, 1923 წლის 2 (15) ივლისის ეპისტოლეში მან დაადასტურა, რომ კანონიკურად არ აღიარებს განმაახლებლურ უმაღლეს სამმართველოს, ასევე ცნობა მიაწოდა თავის ეკლესიას იმ ჭეშმარიტ უფლებამოსილებებსა და ამოცანებზე, რომლებიც დაკისრებული იყო ე. წ. "პროგრესული სამღვდელოების საინიციატივო ჯგუფზე": "ჩვენ გვთხოვეს მიგვენდო მათთვის ჩვენი კანცელარია, რათა მოეწესრიგებინათ მასში შემოსული ქაღალდები. ჩავთვალეთ რა ეს სასარგებლოდ, დავუთმეთ მათ მეძიებლობას... მათ დაევალა მხოლოდ საქმეთა მიღება და მიტრ. აგათანგელოზისთვის მათი გადაცემა, მოსკოვში მისი ჩამოსვლისთანავე. ხოლო იმის შეასხებ, თუ როგორ უნდა მოქცეულიყვნენ ისინი მიღებულ საქმეებთან დაკავშირებით, თუკი მიტრ. აგათანგელოზი მოსკოვში არ ჩამოვიდოდა, არანაირი განკარგულება მათთვის არ მიგვიცია... ის, რომ ასეთ შემთხვევაში თვითონ უნდა ჩაენაცვლებინათ მიტრ. აგათანგელოზი და საეკლესიო მმართველობის სათავეში ჩამდგარიყვნენ, რეზოლუციაში არ იყო და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო, რადგან უფლებამოსილებანი, რომლებიც ეპისკოპოსის ხარისხთან არის დაკავშირებული, არ შეიძლება გადაეცეს პრესვიტერებს" (იქვე, გვ. 290).
ამრიგად, 1923 წლის ივლისში პატრიარქმა ტიხონმა დაგმო უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა, რაზეც, უდავოდ, მას უფლება ჰქონდა, მაგრამ ამავე უმაღლეს საეკლესიო მმართველობასთან ურთიერთობაში მყოფ ეპისკოპოსებზე ერთპიროვნული დადგენილების გამოტანა პატრიარქს არ შეეძლო, რადგან ამ საკითხის გადაწყვეტის უფლებამოსილება მხოლოდ სამღვდელმთავრო კრებას გააჩნდა. მეტიც, დაგმო რა განმაახლებლური უმაღლესი საეკლესიო სამმართველოს მოქმედებანი, პატრიარქმა ტიხონმა მით არ ისურვა თავისი ძალაუფლებისთვის დაექვემდებარებინა ის თემები, რომლებსაც ეს არ სურდათ, რითაც კურთხევა მისცა ახალმოწესეობრივი სამრევლოების ავტონომიურ მმართველობას.
ეს ყველაფერი კონკრეტულად არის გადმოცემულია პატრიარქ ტიხონისა და ახალმოწესეობრივი ეკლესიის იერარქთა ჯგუფის მოწოდებაში, რომელმაც დღის სინათლე 1923 წლის სექტემბერში იხილა: "საეკლესიო მმართველობა უპირველეს ყოვლისა არ უნდა ერეოდეს იმ თემთა ცხოვრებაში, რომლებიც არ გამოხატავენ თავისუფალ და ნებაყოფლობით თანხმობას დაექვემდებარონ მის ხელმძღვანელობას" (იქვე, გვ. 297-298).
ამავდროულად განმაახლებლურ იერარქიასთან მიმართებაში პატრიარქმა ტიხონმა მთელ თავის სინოდთან ერთად გამოსცა კიდევ მთელი რიგი დადგენილებები. ასე მაგალითად, 1923 წლის 7 (20) დეკემბერს მან გამოსცა დადგენილება №160 განმაახლებლური იერარქიის მღვდელმსახურებაში აკრძალვის შესახებ (იქვე, გვ. 307), 1924 წლის 2 (15) იანვარს დადგენილება №3 განმაახლებლური იერარქიის კანონიკურად არცნობის შესახებ: "ყველანი, ვინც კი გადაიხარნენ "განმაახლებლობისკენ" და ურთიერთობაში არ იმყოფებიან პატრიარქთან მართლმადიდებელიე ეკლესიიდან განდგომილებად და განხეთქილებაში მყოფებად ჩაითვალონ; ხოლო განმაახლებელთა იერარქიაც და მმართველობაც გამოცხადებულ იქნას უკანონოდ" (იქვე, გვ. 309), ხოლო 1924 წლის 2 (15) აპრილს მიმართვა №180 განმაახლებლური განხეთქილების მთავარ მოღვაწეთა კანონიკური გაკიცხვის, აკრძალვის და საეკლესიო სასამართლოსთვის გადაცემის შესახებ (იქვე, გვ. 315).
აი, ყველა ის ფაქტი ახალმოწესეობაში არსებული განმაახლებლური მოძრაობის ისტორიიდან, რომლებიც ეხებიან ძველმართლმადიდებლურ ეკლესიაში საეპისკოპოსო ხარისხის აღდგენის საკითხს.
მაშ ასე, მოდი შევაჯამოთ...
ამრიგად, რადგან არქიეპისკოპოსი ნიკოლა ხელდასხმული იყო ეპისკოპოსის ხარისხში 1921 წლის 11 ივნისს (განმაახლებლური სქიზმის დაფუძნებამდე), სარატოვის კათედრაზე აღსაყდრებულ იქნა 1922 წლის 28 სექტემბერს, და ძველმართლმადიდებლურ ეკლესიას შეუერთდა თავისივე სამღვდელმთავრო ხარისხით 1923 წლის 22 ოქტ. / 4 ნოემბერს, კანონიკური სასჯელები, რომლებიც 1923 წლის 7 (20) დეკემბერსა და 1924 წლის 2 (15) იანვარს დაადეს განმაახლებლურ სამღვდელოებას პატრიარქმა ტიხონმა და სინოდმა, მეუფე ნიკოლასთან არანაირი კავშირი არ გააჩნიათ, რადგან ამ მომენტისთვის ის უკვე იყო არა განმაახლებელი, არამედ ძველმართლმადიდებელი მღვდელმთავარი.
რაც შეეხება მეუფე ნიკოლას სამღვდელმთავრო ხარისხის კანონიერებას, ის თვალსაჩინო ხდება პატრიარქის ადგილნაცვლის მოადგილის, ნიჟეგოროდის მიტრ. სერგისა (სტრაგოროდსკის) და დროებითი საპატრიარქო სინოდის დადგენილებიდან მღვდელმსახურებებისადმი დამოკიდებულების შესახებ, რომლებსაც აღასრულებდნენ განმაახლებლები. 1929 წლის 24.07 (06.08) №1864 დადგენილებაში ვკითხულობთ: "ყველა მღვდელმსახურება, რომლებიც შესრულებულია განმაახლებელი კლირიკოსების მიერ 1924 წლის 15 აპრილის შემდეგ, ძალადაკარგულია" (იქვე, გვ. 644).
შედეგად, ყველა მღვდელმსახურება, მაშასადამე ქიროტონიებიც, რომლებიც განმაახლებლებმა შეასრულეს მითითებულ თარიღამდე ახალმოწესეთა სინოდმა ძალმოსილად და კანონიერად ცნო, მათ შორის არქიეპისკოპოსის ხარისხში აყვანაც, ასევე სარატოვის კათედრაზე ვიკარიული ეპისკოპოსის ნიკოლა პოზდნევის დანიშვნაც.
ჩვენ ვფიქრობთ, რომ მოცემულ მომენტში ჯეროვანი იქნება გადმოვცეთ ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის ოფიციალური პოზიცია განმაახლებლებთან და მათ მიერ აღსრულებულ ქიროტონიებთან მიმართებაში.
მოსკოვის 1924 წლის კრებამ განსაზღვრა: "დიდი რუსეთის ეკლესიიდან გადმოსულნი მიღებულ უნდა იქნან ადრინდელი წესით, ანუ მეორე ჩინით, ხოლო მღვდელმსახურნი მათივე ხარისხში; მაგრამ დიდი რუსეთის ეკლესიაში 1922 წელს მომხდარი განხეთქილების გამო, რაიმე ეჭვების გაჩენის შემთხვევაში ამ ეჭვთა გადაწყვეტა მიენდოს მთავარ საეკლესიო საბჭოს, რადგან ამ საგანზე საზოგადო მითითებები შეიძლება მოცემულ იქნას მხოლოდ დიდი რუსეთის ეკლესიაში მიმდინარე მოვლენებში გარკვევის შემდეგ" (Труды Всеросс. Соборов старообрядцев, приемлющих священство от Греко-российской церкви. Московского за 1924 год. Хвалынского за 1925 г., Хвалынск, 1925г., стр. 40-41).
მთელი წლის განმავლობაში მთავარმა საეკლესიო საბჭომ გააანალიზა ვითარება, რომელიც ახალმოწესეობაში იყო შექმნილი, საიდან გამომდინარეც, 1925 წლის ხვალინსკის კრებამ მოცემულ საკითხზე გამოიტანა ასეთი დადგენილება: "მიღებულ იქნან გაბატონებული ეკლესიიდან გადმოსული ეპისკოპოსები, ანუ ისინი, ვინც ეპისკოპოსობა მოსკოვის 1923 წლის კრებამდე მიიღო" (იქვე, გვ. 61).
ამრიგად, მიღებულ იქნა კრებითი გადაწყვეტილება არ აღიარებულიყო ქიროტონიები (ასევე სხვა მღვდელმოქმედებანი), რომლებიც განმაახლებელთა მიერ იყო აღსრულებული 1923 წლის მათი რეფორმატორული კრების შემდეგ, შედეგად, დაგმობილ იქნა თვით მათი საეკლესიო რეფორმაციაც: მონაზვნობის ინსტიტუტის გაუქმება, ცოლიანი ეპისკოპატი, სასულიერო პირთა მეორედ ქორწინება და სხვა.
აქედან, უდავოდ, გამომდინარეობს ის, რომ არქიეპისკოპოსი ნიკოლა სამღვდელმთავრო ხარისხში განმაახლებელთა მიერ 1923 წლის მათი რეფორმატორული კრების შემდეგ ყოფილიყო ხელდასხმული, არსებულ ხარისხში ის მიღებული არ იქნებოდა.
გაგრძელება იქნება.